เลือกอนาคตให้ไทยไร้มลพิษ

การพัฒนากิจกรรมทางเศรษฐกิจและการขยายตัวของเมืองที่ค่อนข้างเข้มข้น ส่งผลกระทบต่อคุณภาพชีวิตของคนไทย โดยเฉพาะผู้ที่อาศัยอยู่ในเมืองใหญ่ เนื่องจากต้องเผชิญปัญหาสิ่งแวดล้อมรอบด้าน ทั้งขยะมูลฝอย น้ำเสีย และมลพิษทางอากาศ

ปัญหามลพิษทางอากาศ โดยเฉพาะปัญหาฝุ่นละอองขนาดเล็กกว่า 2.5 ไมครอน (PM2.5) นับวันจะทวีความรุนแรงมากขึ้นเรื่อย ๆ โดยเฉพาะในพื้นที่กรุงเทพมหานคร ซึ่งมีสภาพการจราจรหนาแน่น และจังหวัดทางภาคเหนือที่ประสบปัญหาหมอกควันจากไฟป่าและการเผาเศษวัสดุทางการเกษตร

การมุ่งพัฒนาสังคมและเศรษฐกิจโดยหลงลืมประเด็นด้านสิ่งแวดล้อม อาจทำให้เราไม่สามารถจินตนาการได้ว่า ประเทศไทยจะฟื้นฟูสิ่งแวดล้อม คุณภาพอากาศและความเป็นอยู่ของผู้คนที่ดีขึ้นได้อย่างไร หรืออีก 20 ปีข้างหน้าเราจะนำคุณภาพน้ำและอากาศที่ดี ปราศจาก ขยะมูลฝอยกลับมาได้หรือไม่

เพื่อหาคำตอบและนำไปสู่การจัดทำนโยบายการบริหารจัดการด้านมลพิษและสิ่งแวดล้อมที่ดี ผู้เขียนและทีมวิจัยทีดีอาร์ไอ โดยการสนับสนุนจากสำนักงานการวิจัยแห่งชาติ จึงวิเคราะห์ภาพอนาคตทางด้านสิ่งแวดล้อมและพลังงานของประเทศไทยในมิติต่างๆ ที่รวมถึง ด้าน “มลพิษ” ภายใต้ ปัจจัยขับเคลื่อนทางด้านสังคม เทคโนโลยี เศรษฐกิจ สิ่งแวดล้อม และด้านการเมือง พร้อมสถานการณ์และความเสี่ยงด้านมลพิษในกรอบระยะเวลา 20 ปีข้างหน้า เพื่อให้เห็นภาพอนาคต ที่พึงปรารถนา(Desirable Scenario) และภาพอนาคต ที่เป็นไปได้ (Plausible Scenario) สำหรับประเทศไทยในด้านมลพิษ โดยเฉพาะปัญหาฝุ่น PM2.5 น้ำเสียชุมชน และ ขยะมูลฝอยชุมชน

การศึกษาพบว่าสถานการณ์ปัญหา “มลพิษ” ของประเทศไทยในสภาพปัจจุบัน ทั้งฝุ่น PM2.5 น้ำเสียและขยะมูลฝอยชุมชนนั้น มีระดับของปัญหาต่างกัน (H1 ในภาพ) แต่ก็ตกอยู่ในสภาพเข้าใกล้ภาพอนาคตที่ “จมกับมลพิษ” ซึ่งเป็นสถานการณ์ที่ไม่มีใครพึงปรารถนา

หากมองไปในอนาคต การตกในสภาพ “จมกับมลพิษ” จึงเป็นหนึ่งในภาพอนาคตที่เป็นไปได้ (Plausible Scenario : PS ในภาพ) ที่อาจจะเกิดขึ้น โดยเฉพาะถ้าหากประเทศไทยไม่มีการดำเนินมาตรการจัดการมลพิษใด ๆ เพิ่มเติมที่เข้มข้นกว่าที่ดำเนินการอยู่ในปัจจุบัน

รวมทั้งขาดการจัดการด้านมลพิษที่ดีและขาดประสิทธิภาพในการรองรับการขยายตัวของเมือง ภาคส่วนที่เกี่ยวข้องขาดจิตสำนึกและความตระหนัก รวมถึงไม่มีส่วนร่วมในการจัดการมลพิษ

อย่างไรก็ตาม การที่ประเทศไทยไม่มีการดำเนินมาตรการใด ๆ เพิ่มเติม ผลการศึกษาพบว่ายังมีภาพอนาคตที่เป็นไปได้ (Plausible Scenario : PS ในภาพ) ที่ประเทศไทยอาจต้องเผชิญอีก 2 ภาพ ได้แก่ ฉากทัศน์ “ขาดการสนับสนุนด้านนโยบาย” และฉากทัศน์ “สภาพแวดล้อมดี” ซึ่งขึ้นกับว่าประเทศไทยจะเร่งปรับนโยบาย กำหนดมาตรฐานและบังคับใช้กฎหมายต่างๆ ที่เกี่ยวข้องกับการป้องกันและจัดการมลพิษได้อย่างเต็มที่หรือไม่

เพราะถึงแม้ประเทศไทยมีการจัดการเพื่อรองรับการขยายตัวของเมืองที่ดีและเหมาะสม ภาคส่วนที่เกี่ยวข้องมีจิตสำนึก ความตระหนัก และมีส่วนร่วมในการจัดการมลพิษแล้วก็ตาม แต่หากนโยบายด้านการจัดการมลพิษยังขาดความต่อเนื่องและไม่ชัดเจน ไม่มีมาตรฐานควบคุมมลพิษที่เข้มงวด อีกทั้งไม่มีการบังคับใช้กฎหมายที่เกี่ยวข้องอย่างเต็มที่ เราจะไม่สามารถไปสู่ภาพอนาคตที่พึงปรารถนา (Desirable scenario) หรือฉากทัศน์ “สภาพแวดล้อมดี” (H3 ในภาพ) ได้เลย

ดังนั้น ความท้าทายสำหรับประเทศไทยคือ ภายในระยะเวลา 20 ปี เราจะก้าวไปสู่ฉากทัศน์ “สภาพแวดล้อมดี” ได้อย่างไร ซึ่งผลการศึกษามีข้อเสนอให้มีการดำเนินมาตรการแบ่งออกตามห้วงเวลา ได้แก่ มาตรการระยะสั้น (5 ปี) มาตรการระยะกลาง (10 ปี) และมาตรการระยะยาว (15-20 ปี) ที่ประกอบด้วย

มาตรการระยะสั้น (5 ปี) ประเทศไทยต้องมีการใช้เครื่องมือเศรษฐศาสตร์เพื่อสร้างแรงจูงใจให้ประชาชนลดมลพิษ เช่น มาตรการทางภาษีที่จัดเก็บจากผู้ปล่อยมลพิษ

ส่วนมาตรการที่ควรเริ่มทำได้เลยในระยะสั้น (5 ปี) และควรดำเนินการต่อเนื่องไปถึงระยะกลาง (10 ปี) เช่น การดำเนินมาตรการจัดการมลพิษที่แหล่งกำเนิด เช่น การห้ามเผาในที่โล่ง การยก ระดับมาตรฐานการปล่อยมลพิษในภาค ยานยนต์ ไปพร้อมกับการถ่ายทอดความรู้และสร้างความตระหนักให้กับภาคส่วนต่างๆ ทั้งภาครัฐ เอกชน และประชาชน เพื่อให้เห็นความสำคัญของผลกระทบจากมลพิษ

อีกทั้งจะต้องปรับปรุงหรือทบทวนกฎหมายให้มีความทันสมัย และลดช่องว่างของอำนาจการบังคับใช้กฎหมายของหน่วยงานต่างๆ ที่เกี่ยวข้อง พร้อมกับการวางระบบโซนนิ่งเมืองใหม่ โดยกำหนดการพัฒนาพื้นที่สีเขียวในเขตเมือง และการส่งเสริมการนำเทคโนโลยีมาใช้เพื่อเพิ่มการนำน้ำทิ้งและขยะกลับมาใช้ประโยชน์

สำหรับมาตรการที่ควรทำตลอดตั้งแต่ระยะสั้น (5 ปี) ระยะกลาง (10 ปี) และในระยะยาว (15-20 ปี) เช่น การส่งเสริมการแลกเปลี่ยนข้อมูลและบูรณาการการ ทำงานร่วมกันในการแก้ไขปัญหามลพิษ และการส่งเสริมให้ประชาชนมีโอกาส เข้ามามีส่วนร่วมในการกำหนดนโยบายด้านมลพิษ

การเร่งแก้ปัญหาตามมาตรการทั้งหมดนี้ครอบคลุมทั้งเรื่องปัญหาฝุ่น PM2.5 น้ำเสียและขยะจากชุมชน ซึ่งต้องอาศัยระยะเวลาเพื่อไปสู่ภาพอนาคตด้านคุณภาพอากาศที่พึงปรารถนา แต่หากเราปล่อยให้ระยะเวลา 20 ปีผ่านไปโดยไม่ทำอะไร ปัญหามลพิษจะทวีความรุนแรงมากขึ้น และภาพอนาคตที่ไม่น่าพึงปรารถนาย่อมรอเราอยู่ข้างหน้า

บทความ โดย กรรณิการ์ ธรรมพานิชวงค์ และ ปริญญารัตน์ เลี้ยงเจริญ

เผยแพร่ครั้งแรก ใน กรุงเทพธุรกิจ เมื่อ 7 เมษายน 2565

ผลงานล่าสุดจากทีดีอาร์ไอ